MJERENJE I KONTROLA

Mjerenje predstavlja rezultat upoređivanja neke veličine čija vrijednost želi da se sazna.
Svaka veličina koju želimo mjeriti ima svoju mjernu jedinicu. U našoj državi mogu se upotrebljavati samo:
1.  Mjerne jedinice Međunarodnog sistema jedinica
2.  Mjerne jedinice izvan Međunarodnog sistema jedinica koje su predviđene zakonom
3.  Decimalne mjerne jedinice-umnošci
U narednoj tabeli date su osnovne fizičke veličine i njihove mjerne jedinice.

Fizička veličina           Mjerna jedinica        Oznaka mjerne jedinice

dužina                               metar                                            m
masa                                kilogram                                       kg
vrijeme                              sekunda                                      s
jačina el. struje               amper                                           A
termodin. temperatura  kelvin                                            K
svjetlosna jačina            kandela                                        cd
količina supstance        mol                                                mol

Kontrola ima zadatak da utvrdi moguće geometrijske greške , kao i oblik predmeta koji se obrađuje u odnosu na neki uzorak ili u
odnosu na radionički crtež.

Metode mjerenja i kontrole

U praksi se koriste sljedeće metode mjerenja i kontrole.

1.  Apsolutno mjerenje i kontrola
2.  Uporedno mjerenje i kontrola
3.  Indirektno mjerenje
4.  Direktno mjerenje i kontrola
5.  Kompleksno mjerenje i kontrola
6.  Diferencijalno mjerenje

Tačnost mjerenja i uzroci grešaka

Tačnost mjerenja određuje posljednja ustanovljena decimala koja se može ustanoviti mjerilom, odnosno mjernim instrumentom.
Greška mjerenja je razlika između stvarne mjere neke veličine i te iste mjere izmjerene odgovarajućim mjernim priborom.
Greške pri mjerenju nastaju kao rezultat lošeg mjernog instrumenta, ambijenta i ljudskog faktora.
Greške vezane za mjerni instrument nastaju kao rezultat:
- podjele,
- rasipanja,
- istrošenja i
- nedovoljno čvrste konstrukcije mjerila
Greške vezane za ljudski faktor zavise od čulnih osjećaja izvršioca mjerenja i mogu se umanjiti tako što se mjerenje ponavllja više puta,
pa se nakon toga uzima srednja vrijednost dobivenih očitanja.
Najčešće greške vezane za ljudski faktor su greške usljed neobavljenog baždarenja ili nulovanja mjernog instrumenta , greške usljed
izbora neodgovarajućeg mmjernog pribora, greške zbog pogrešnog postavljanja pripreme ili premještanja.
Greške ambijenta su greške vezane za uslove u kojima se vrši mjerenje i tu spadaju:
- greške usljed neodgovarajuće temperature,
- greske usljed vlažnosti,
- greške zbog neodgovarajućeg osvjetljenja,
- greške usljed nečistoća,
- greške usljed vibracija,
- greške paralakse.

Podjela i karakteristike mjernih pribora

Mjerni uređaji prema funkciji se dijele na:
- mjerila sa direktnim očitavanjem vrijednosti
- fiksna ili jednostruka mjerila
- komparatori ili uporedna mjerila
U grupu mjerila sa direktnim očitavanjem spadaju:
- lenjiri sa milimetarskom podjelom,
- pomično kljunasto mjerilo,
- mikrometar za spoljašnje mjerenje,
- mikrometar za unutrašnje mjerenje,
- univerzalni uglomjer.

U fiksna ili jednostruka mjerila spadaju razne vrste kalibara i tolerancijskih mjerila
U grupu mjerila za posredna mjerenja ili upoređivanje spadaju:
- šestar za prenošenje spoljašnjih kota,
- igla sa stalkom i visinomjer za visinu,
- podesivi ugaonik za prenošenje uglova

Glavne karakteristike nekog mjerila i mjernog uređaja su:
- tačnost i osjetljivost,
- mjerni opseg i područje mjerenja,
- tačnost očitavanja.
Pod tačnošću mjerenja podrazumjeva se maksimalna razlika između vrijednosti mjere izmjerene tim mjerilom i stvarne mjere veličine
koja se mjeri.
Osjetljivost je odnos između pomjeranja kazaljke na skali mjerila prema odgovarajućoj promjeni veličine koja se mjeri.
Mjerni opseg je maksimalna vrijednost mjerene veličine koja se pomoću datog mjerila može izmjeriti.
Područje mjerenja je razlika između maksimalne i minimalne vrijednosti mjerene veličine moja se može izmjeriti datim mjerilom.
Tačnost očitavanja je najmanji dio brojne vrijednosti veličine koju je moguće registrovati datim mjerilom.

MJERNI INSTRUMENTI I PRIBOR ZA MJERENJE DUŽINE


Jednostruka mjerila: granična mjerila, tolerancijska i ostala mjerila
Najčešće primjenjivana jednostruka mjerila su:
- ugaonici za kontrolu pravih uglova,
- ploče za kontrolu ravnosti površina,
- tolerancijka mjerila za kontrolu osovina i rupa,
- kontrolnici za provjeravanje koraka navoja,
- granična mjerila - etaloni.

Višestruka mjerila: lenjiri, pomična mjerila i dubinomjeri

Linijari su jednostavna višestruka mjerila za mjerenje dužine. Tačnost mjerenja linijara je 0,5 mm
Pomično kljunasto mjerilo je jedno od najviše primjenjivanih mjernih alata za mjerenje dužine. Izrađuju se sa različitim nivoima
tačnosti 1/10, 1/20 ili 1/50 mm.
Na slici je prikazano pomično kljunasto mjerilo i njegovi osnovni dijelovi.



Na sljedećoj slici prikazan je primjer skale nonijusa sa pedeset podjeljaka i očitavanje mjrene veličine pomoću te skale.




Za mjerenje na predmetima naročitog oblika, kao i zamjerenje kota koje se ne mogu izmjeriti standardnim pomičnim mjerilom,
koriste se specijalna pomična mjerila. Na slici su prikazana dva takva pomična mjerila u primjeni (linijama crvene boje
nacrtan je radni predmet).






Mikrometri

Mikrometri su mjerila sa direktnim očitavanjem mjerene vrijednosti, koji ostvaruju tačnost od 0,01 mm pa i 0,001 mm. Postoje tri tipa
mikrometara i to: mikrometri za spoljašnja mjerenja, mikrometri za unutrašnja mjerenja i mikrometri za mjerenje dubine. Na slici je
prikazan mikrometar za spoljašnja mjerenja i njegovi glavni dijelovi.





1-tijelo mikrometra
2- nepokretna mjerna površina
3- pokretno vreteno
4- kočnica
5- skala za očitavanje milimetara i polovina milimetra
6- skala za očitavanje stotih dijelova milimetra
7- doboš
8- čegrtaljka

Mjerno područje mikrometra po pravilu iznosi 25 mm.Proces mjerenja pomoću mikrometra odvija se na slijedeći način: predmet
rada koji se mjeri postavlja se između mjernih površina, tako da se osloni na nepokretnu mjernu površinu (2), a potom se druga
strana predmeta dovodi u dodir sa pokretnom mjernom površinom pokretnog vretena (3). Pomjeranje pokretnog vretena ostvaruje
se okretanjem doboša (7), koji je navrtkom vezan za vreteno mikrometarskog vijka. Završno pritezanje vrši se okretanjem mehanizma
čegrtaljke.Kada se ostvari dodir između površina predmata koji se mjeri i mjernih površina mikrometra , pristupa se očitavanju
cijelih milimetara i polovine milimetra na nepokretnoj skali, dok se preostali stoti dijelovi milimetra očitavaju na  skali
na dobošu prema središnjoj liniji nepokretne skale.
Na prethodnoj slici dat je primjer očitavanja vrijednosti od 6,65 mm.
Mikrometar za unutrašnja mjerenja upotrebljava se za mjerenje prečnika rupa i drugih unutrašnjih kota pod uslovom da su one veće
od 50 mm.
Mikrometri za unutrašnja mjerenja koriste se za mjerenje dubina rupa, upusta, kanala i visinskih razlika između dvije paralelne ravni.
Na slici je prikazan primjer mikrometra za unutrašnja mjerenja i mikrometra za mjerenje dubine u primjeni.







Osim navedenih vrsta mikrometara postoje i specijalne konstruktivne vrste mikrometara kao što su:
- mikrometar za mjerenje prečnika reznih alata,
- mikrometar za mjerenje debljine lima,
- mikrometar za mjerenje prečnika žice sa mjernim područjem od 10mm
- mikrometar za mjerenje debljine zida cijevi.



                        Mikrometar za mjerenje prečnika reznih alata





                           Mikrometar za mjerenje debljine zida cijevi



Kontrolni instrument-komparater

Komparater je instrument koji se koristi za kontrolu grešaka u obliku predmeta, kao i za uporedna mjerenja mjera predmeta koji
se kontroliše i odabranog etalona.

1 -mjerni pipak
2-poluga
3- kućište
4- skala za očitavanje stotih dijelova milimetra
5- kazaljka za stote dijelove milimetra
6- milimetarska skala
7- pokretni pokazivači
8- vijak za nulovanje komparatera
9- dugme za odizanje pipka





MJERENJE I KONTROLA UGLOVA

Mjerila za uglove mogu se podjeliti na:
- jednostruka mjerila za uglove
- višestruka mjerila za uglove
- libele za kontrolu i podešavanje elemenata pod uglom
Za mjerenje uglova koriste se jednice stepen ( ° )i radijan (rad).
Stepen je osnovna jedinica za mjerenje uglova, dozvoljena za upotrebu. Stepen ima svoje manje jedinice, koje se koriste pri mjerenju
i očitavanjeu veličine ugla, minuta ( ´ ) i sekunda ( ˝ ).

Jednostruka mejrila za uglove

Ova mjerila namjenjena su za kontrolu i provjeru tačnosti jedne određene vrijednosti ugla.
U tu svrhu koriste se kontrolnici za uglove i to za uglove koji se najčešće koriste 30°, 45°, 60°, 90° i 120°.
Za kontrolu tačnosti ugla unutar određenog tolerancijskog polja koriste se tolerancijska mjerila za uglove.

Višestruka mjerila za uglove

Za mjerenje uglova različitih veličina koriste se različite vrste uglomjera. U praksi za mjerenje uglova najveću primjenu ima
univerzalni uglomjer. Univerzalni uglomjer omogućava mjerenje u glova u rasponu od 0° do 360° sa tačnošću od 5 ´ .
Slop univerzalnog uglomjera u primjeni dat ja na slici.



1- ugaonik
2- pokretni linijar sa kanalom za vođenje
3- nosač pokretnog kraka
4- disk sa skalom nonijusa
5- ninijus
6- mjerna skala
7- radni predmet 

Primjeri očitavanja vrijednosti ugla na univerzalnom uglomjeru






Očitavanje cijelih stepeni vrši se na kružnoj skali do o (nule) na nonijusu dok se vrijednost minuta očitava na skali nonijusa do
mjesta poklapanja iste sa kružnom skalom za očitavanje stepeni.

Libele

Libela je mjerni instrument koji se koristi za kontrolu horizontalnosti i vertikalnosti velikih ravnih površina.

MJERENJE I KONTROLA NAVOJA

Navoj karakteriše zavojna linija ili zavojnica. Zavojnicu opisuje hipotenuza pravouglog trougla kada se on obavija oko uspravnog valjka.



U masovnoj proizvodnji navoj se kontroliše jednostrukim
tolernacijskim i kontrolnim alatima, kao što je naprimjer
diferencijalni kontrolni čep. Diferencijalni kontrolni čep
koristi se za kntrolu unutrašnjeg navoja. Ima dvije
strane, stranu označenu sa P koja mora da ulazi
u navoj sa minimalnom silom uvrtanja i stranu
označenu sa NP koja nesmije ulaziti u navoj.
Za kontrolu koraka navoja koristi se Kontrolnik
za korak navoja.



Mjerenje i kontrola zupčanika

Korak i modul su vrijednosti koje određuju da dva zupčanika
prenose kretanje, jer da bi se dva zupčanika sprezala potrebno
je da imaju iste korake i isti modul.
Glavne geometrijske karakteristike cilindričnih zupčanika
sa pravim zupcima su:
- m modul,
- p korak,
- a tjemena visina,
- d podnožna visisna
- s debljina zupca,
- k širina međuzublja
- Dp prečnik podionog kruga,
- De prečnik tjemenog kruga,
- Di prečnik podnožnog kruga



Mjerenje debljine zupca zupčanika vrši se specijalnim,
pravouglim  pomičnim mjerilom.
Mjerenje razmaka zuba (mjerenje preko zuba) izvodi se
pomoću mikrometra kod koga su mjerne površine tanjirastog
oblika, kao na slici.

TEHNOLOŠKI POSTUPCI

Osnove tehnološkog postupka.

Pod tehnološkim postupkom podrazumjevamo skup organizovanih činilaca koji, u okviru proizvodnog procesa, učestvuju u proizvodnji gotovog
proizvoda od sirovog materijala.

U tehnološki postupak moraju biti uključeni: sredstva za rad, predmeti rada i čovjek.

Prema tome tehnološki postupak je svjesno planiran i organizovan skup poslova koji će, kroz planske uzadatke učesnika dovesti do ostvarenja
plana proizvodnje.

 Pojam sistema i procesa, elementi sistema.

Svaku cjelinu pa i proizvodnju čini određeni sistem sastavljen od više lemenata, jer samo takvi kao cjelina mogu realizovati planirani proizvodni proces.

Sistem može opstati samo ako su prisutni svi njegovi elementi.

 

Da bi proizvodni sistem mogao funkcionisati svi ulazni elementi sistema moraju imati usklađene i međusobno vezane zadatke u proizvodnji.

Proizvodni procesi i tehnološki postupci

Tok rada proizvodnog sistema naziva se proizvodnim procesom.
Tehnološki sistem je dio proizvodnog sistema, predstavljen skupom mašina, pribora i alata, sa pratećimradnim uslovima koji zavise od stručnosti radnika i organizacije rada, kao preduslovom uspješnog rada u proizvodnji.
Tehnološki proces predstvlja skup operacija kroz koje prolazi radni predmet, kome se mjenjaju fizički oblik, osobine materijala i dovodi utraženi oblik sa ciljem dobijanja kvalitetnog proizvoda.

 Struktura tehnološkog postupka

Strukturu tehnološkog postupka čine: metode rada, režimi rada, vrijeme rada i složenost rada.

Metoda rada je način odabira najracionalnijeg postupka i redoslijeda operacija, mašine za obradu, pribora i alatakoji će biti uključeni u rad.
Režim obrade odnosi se na broj obrtaja, brzinu rezanja, dubinu rezanja, pomak i td. Koji će se koristiti tokom obrade.
Složenost rada zavisi od složenosti tehnološkog postupka i uključenih faktora u realizaciji radnog zadatka.

Razrada tehološkog postupka

Razradom tehnološkog postupka daju se osnovne smjernice vezane za sve aktivnosti koje prate tok realizacije tehnološkog postupka.

 
Tehnološki postupak se raščlanjuje na sastavne elemente. Npr. Tehnološki postupak obrade na strugu sadrži: operaciju, zahvat, prolaz, pokret i mikropokret.

Operacija je dio tehnološkog postupka koji obuhvata skup
zahvata koji se obave na strugu u okviru jednog stezanja radnog predmeta.
Zahvati su dijelovi operacije koji sadrže cjelovito djelovanje radnika na predmet rada . Zahvati mogu biti: pripremno-završni zahvati i zahvati izrade.
Prolaz je putanja koju napravi rezni alat po površini radnog predmeta,mjenjajući mu fizički izgled skidanjem viška materijala koga pretvara u strugotinu.
Pokreti su dijelovi zahvata. Radnik dodiruje radni predmet mjenjajući mu položaj.
Mikropokreti su majmanji dijelovi pokreta i nemogu se dalje dijeliti.
Prilikom izrade tehnološkog postupka obrade određuju se dimenzije materijala sa dodacima za obradu, vrste i redoslijed pojedinih operacija pri izradi.
Pri izboru broja i redoslijeda operacija osnovni princip je da se
konačan oblik proizvoda postigne sa što manje jednostavnih
operacija.

Određivanje vrste i redoslijeda operacija, zahvata, pokreta i mikropokreta

Vrste i redoslijed zahvata određuju se za svaku operaciju i zavise od složenosti dijela  i tehnološkog postupka.
Od redoslijeda zahvata u okviru jedne operacije zavisi tačnost, kvalitet obrade, sigurnost u radu, čuvanje alata i produktivnost.
Bolji kvalitet obrade postiže se u drugom slučaju gdje se prvo vrši čeona obrada, zatim uzdužno struganje, izrada žljeba i obaranje ivice.

Određivanje alata za svaku operaciju

Za povećanje produktivnosti treba objedinjavati više zahvata u okviru jedne operacije. Zbog toga se koriste držači za više alata postavljenih tako da prate tehnološki postupak izrade.Za pojedinačnu proizvodnju određivanje alata po zahvatim a svodi de na korištenje specijalnih alata.
Ovi alati upisuju se u operacijsku listu.

Standardni alati ne upisuju se u operacijsku listu.

Kod obrade u velikoserijskoj i masovnoj proizvodnji u
operacijsku listu upisuju se i standardni i specijalni alati.

Na izbor mjernih alata utiče oblik površine, tačnost
mjerenja koja se zahtjeva kvalitetom obrade ,
karakter proizvodnje, dimenzije predmeta i vrsta
prethodne obrade.

Izbor steznih alata zavisi od dimenzija predmeta
obrade, opreacije koja se izvodi, kvaliteta i tačnosti
obrade, broju komada, mašine za koju se stezni
alat određuje. Po mogućnosti treba birati standarden stezne alate.

UVOD U TEHNOLOGIJU ZANIMANJA INSTALATERA PLINA I VODOVODA

Oprema radinice instalatera vodovoda i kanalizacije

Nešto od opreme na linku link

Vrste i svojstva materijala koji se primjenjuju za izradu elemenata vodovodnih i kanalizacionih instalacija

Vodovodni i kanalizacioni sistem predstavlja skup objekata čije pojedinačne funkcije povezane u jednu cjelinu treba da obezbjede sigurno
snadbijevanje potrebnom količinom vode koja po kvalitetu odgovara korisniku, kao i sigurno odvođenje otpadnih voda bez ugrožavanja zdravlja
ljudi i okolnog prostora.
Materijali koji se koriste za izvođenje objekata moraju da mu obezbjede sigurnost i ekonomičnost u radu kao i duži vijek trajanja. Za vodovodnu mrežu daju se i slijedeći dopunski uslovi za izbor materijala:
-  materijal treba da je mehanički otporan da može
da izdrži unutrašnji pritisak vode kao i spoljašnje
opterećenje tla, saobraćaja i dr.
-   primjenjeni materijal treba da je otporan na
hemijsko djelovanje vode i tla,
-   ugrađeni materijal ne smije da utiče na kvalitet vode,
-   da se mehaničke karakteristike materijala ne mjenjaju pod utjecajem temperature.
Ove uslove zadovoljavaju : čelik, liveno gvožđe, armirani beton, plastične mase.

materijal koji se koristi za prihvatanje i transport otpadnih voda treba da ispuni sljedeće zahtjeve:
-   da je mehanički otporan na spoljnji pritisak i opterećenje,
-   da je nepropustljiv za vodu,
-   da ima glatke unutrašnje površine,
-   da je otporan na koroziju i abraziju i
-   da je otporan na hemijske utjecaje.
Ove uslove zadovoljavaju: liveno gvožđe, beton, keramika i plastične mase.

SNADBIJEVANJE NASELJA VODOM

Snadbijevanje naselja vodom i potrošnja vode

Sistem za snadbijevanje naselja vodom predstavlja grupa objekata koji čine funkcionalnu vezu između izraženih potreba za vodom i mogućih izvorišta vode. U sistem za snadbijevanje vodom spadaju slijedeći objekti:

Vodozahvatni objekti

Objekti za dizanje vode, pomoću kojih se voda potiskuje sa mjesta njenog zahvatanja do mjesta prećišćavanja, akumuliranja, ili potrošnje.

Objekti za prećišćavanje vode, kojim se zahvaćena voda dovodi do potrebnog kvaliteta.

Dovodni cjevovod od postrojenja za prećišćavanje do mjesta akumuliranja.

Objekti za akumuliranje vode –rezervoari.

Distribuciona mreža-razvodna mreža u naselju, kojom se voda razvodi do potrošača u objektu.

Potrošnja vode

Potrebe za vodom

Potrebe za vodom jednog naselja su različite i promjenljive, što je uslovljeno nizom faktora kao što su: način snadbijevanja vodom, veličina i tip naselja, broj i vrsta potrošača, standard življena, klimatski uslovi idr.

Ukupna potreba za vodom jednog naselja može se sistematizovati na slijedće kategorrije
Potreba za vodom domaćinstva (piće, priprema hrane, kupanje isl.)
Javne potrebe za vodom (javne česme, fontane, škole, bolnice isl.) i potrebe za vodom industrije.

Radi određivanja ukupnih potreba za vodom u mnogome se mogu koristiti i iskustveni podaci.

U tabeli je dat izvod značajnijih normativa potrošnje vode.

 

Vrsta potrebe	Jedinica	Količina vode u litrima
DOMAĆINSTVA Za piće i kuhanje Za piće, kuhanje, pranje sudova i umivanje Za pranje rublja Za ispiranje WC šolje WC sa visoko postavljenim vodokotlićem WC sa nisko postavljenim vdokotlićem Za kupanje u kadi pod tušem	po stanovniku - -   jednokratno -   - -	3-6 25-30 10-15   6-12 12-20   200-300 40-100
JAVNE USTANOVE I OBJEKTI Škole bez tuševa sa tuševima Bolnice	učenik/dan - postelja/dan	2-10 20 250-650
INDUSTRIJA Mljekare Tekstilna industrija prerada vune u štof proizvodnja pamučnih tkanina Proizvodnje papira	po 1 l mlijeka   na 1kg vune na 1m2 tkanine na 1kg papira	3-6   1000 30-50 400-1100

 

Često se potrošnja vode izražava i kaospecifična potrošnja (q_s) l/st.dan.

Potrošnja vode nije stabilna veličina već varira manje ili više u toku godine , mjeseca ili dana zavisno od lokalnih – mjesnih prilika u kojima egzistiraju korisnici vode.

Kolebanja u toku godine potiču uglavnom od klimatskih prilika, režima rada industrjskih pogona varijacija broja stanovnika u naselju (kod turističkih naselja) isl.

Površinska i podzemna voda. Morska voda i njen značaj

Po svojoj izdašnosti i mogućnosti praćenja dugoročnih potrebaza vodom nekog naselja, izvorišta površinskih voda imaju prednost u odnosu na ostale grupe, ali uz naglašen nedostatak odgovarajućeg kvaliteta vode za korisnike, što uslovljava pored adekvatnog zahvata i obavezu izgradnje postrojenja za prećišćavanje vode.

 

Prirodna i vještačka jezera služe za upravljanje vodenim tokom i za njegovo zadržavanje, te za prikupljanje oborinskih voda; te su vode stajaće.

Količina vode povećava se doticanjem iz sliva ili....................., a umanjuje se isparavanjem, procjeđivanjem ili oticanjem.

Kvalitet vode zavisi od sastava voda koje dotječu u jezero, vodnom režimu, klimatskim faktorima te o načinu upotrebe priobalnog područja i površine vode.

Podzemne vode nastaju poniranjem površinskih voda kroz šupljine između čestica zemljišta ili kroz pukotine u stijenama. Zbog svog kvaliteta i mjesta u odnosu na potrošača ove vode se smatraju najjeftinijim za vodosnadbijevanje.

Pojava podzemne vode na površinu terena u vidu izvora je različita i zavisi od uslova terena.

Iz morske i slankaste vode uklanjaju se otopljene soli, osobito kloridi i sulfati koji vodu čine neupotrebljivom za vodosnadbijevanje. Odsoljuje se samo kada nema drugih izvorišta  ili kada su troškovi dovođenja vode veći od troškova odsoljavanja.

Kvalitet i fizičke osobine vode

 

Za ocjenu kvaliteta vode u izvorištu u odnosu na istaknute normative za različite korisnike, sprovodi se organizovano ispitivanje kvaliteta vode preko odgovarajućih analize uzoraka vode.

Za dobijanje objektivnije ocjene kvaliteta ispitivane vode potrebno je uzimanje uzoraka i analiziranje kvaliteta vršiti u što dužem vremenskom periodu kako bi se mogle sagledati sve sezonske odonosno vremenske promjene kvaliteta vode u izvorištu.

Sve analize se mogu objediniti u slijedeće tri grupe parametara koji se ispituju:

-         fizički parametri,

-         hemijski parametri i

-         biološki parametri.

 

U fizičke osobine vode spadaju: temperatura, mutnoća, boja, miris, ukus, ukupni suhi ostatak, elektrolitička provodljivost i pH vrijednost.

 

Poželjno je da temperatura vode bude  između 7°C i 12°C. Niže temperature mogu biti štetne za zdravlje ljudi dok više smanjuju ukus i efekat osvježenja kod korisnika.

Ukoliko temperatura vode prati promjene temperature vazduha radi se o pstojanju direktne veze sa površinskim vodama odnosno izvorištu sa nestabilnim kvalitetom vode.

Mutnoća vode je uslovljena prisustvom suspendovanih čestica organskog i neorganskog porijekla i obično je karakteristika površinskih voda.

Boju vodi daju uglavnom rastvorene materije biljnog porijekla. Voda za piće praktično treba da je bezbojna.

Miris vode potiče od isparljivih supstanci organskog porijekla ili hemikalija koje mogu da se pojave u površinskim vodama od industrije kao zagađivača. Voda za piće treba da e bez mirisa.

Voda treba da je osvježavajuća bez posebnog ukusa.

Ukupan suhi ostatak određuje se isparavanjem određene količine vode u posudi. Čine ga neisparljivi rastvoreni i suspendovani sastojci.

Sadržaj suhog ostatka ograničen je na 1000 mg/l u vodi za piće i uslovljen je više zbog zaštite instalacija.

Hemijski čista voda je jedan od boljih izolatora električne struje. Njena elektrolitička provodljivost povećava se proporcionalno povećanju sadržaja soli u vodi i temperature vode.

Ph vrijednost vode neophodno je poznavati radi pravilne ocjene kvaliteta vode  i njenog dejstva na vodovodna postrojenja i izbora metoda za njeno prečišćavanje. Pri kiseloj reakciji pH<7 povećava se koroziono dejstvo vode. Vrijednost pH u vodi za piće mora da bude u granicama 6,5 – 9,0.

 

Opšte i pojedinačno snadbijevanje naselja vodom

Opšte snadbijevanje: kaptaža

Objakti koji se predviđaju za zahvat izvorske voda treba da obezbjede nesmetano zahvatanje ukupnih količina izvorske vode kao i da spriječe spoljašnje uticaje na eventualno ugrožavanje kvaliteta izvorske vode. Ovi objekti nazivaju se opštim imenom kaptažni objekti.
Pri izradi kaptaže treba se pridržavati osnovnih pravila:
-   izvor treba zahvatiti iz vodonosnog sloja, na granici sa vodonepropusnim slojem, a ne na mjestu pojave na površini terena,
-   kaptažni objekat se radi od vodonepropusnog betona i mora se fundirati tako da ne može doći do procurivanja vode oko i ispod objekta,
-   po konstrukciji kaptažni objekat treba da se sastoji od tri komore: komore za taloženje, komore za zahvatanje vode i zatvaračnice i sa takvim rješenjem za ventilaciju da se ne ugrozi kvalitet vode.


Univerzalno rješenje kaptaže za sve uslove ne postoji već se ono mora prilagođavati uslovima na terenu.


Bunari

Za zahvatanje podzemnih voda iz aluvjalnih slojeva koji se nalaze ispod nivoa terena najčašće se koriste vodozahvatni objekti koji se nazivaju bunari.
Bunari imaju posebno široku primjenu kod individualnih stambenih objekata. Trebaju biti locirani izvan mogućih izvora zagađenja, zaštićeni od spoljašnjih zagađivača i izvedeni tako da zahvataju vodu iz dubljih vodonosnih slojeva. Prema načinu gradnje bunari se dijele na:
-  kopane,
-  bušene i
-  pobijene bunare.

Kopani bunari se izvode na dva načina:
-  po sistemu spuštanja prstenova i
-  po sistemu podziđivanja .

U prvom slučaju se ispod izvedenog betonskog noža vrši potkopavanje zemlje, dok se iznad njega vrši betoniranje prvog prstena ili se montira gotov betonski prsten sa spojem na pero i žljeb.
Betonska obloga se spušta pod teretom svoje sopstvene težine.
Najpovoljniji prečnik bunara je od 1,0 do 1,2 m sa debljinom zidova od 0,10 do 0,15m, a uobičajena dubina ukopavanja je do 20m. Zid bunara izdiže se najmanje 1,0m iznad površine terena.
Oko zida bunara na dubini po potrebi, a ne manjoj od 2,0m oblaže se sloj gline debljine 0,5m.
Kopani bunari po sistenu podziđivanjaizvode se korištenjem trenja terena tako što se u iskopanu jamu dubine 1,0 do1,5m postavi oplata sa unutrašnje strane bunara i betonira prsten. Kasnije se oplata skida i nastavlja sa iskopom sljedećeg segmentaiste dubine i prečnika i nasličan način betonira sljedeći prsten.



Bušeni bunari su manjeg prečnika od 0,3 do 1,0m obično od čeličnih cijevi, velikih su dubina i do 500 m.
Bušeni bunari se izvode na dva načina:
-   bušenje uz upotrebu burgije, sa zaštitnom cijevi
-   bušenje bez zaštitne cijevi sa isplakom.
Kod prvog načina bušenje se vrši u etapama. Prva etapa bušenja bunara obavlja se do dubine 40-50m burgijom i cijevima čiji je prečnik za 50-100mm veći od prečnika cijevi budućeg bunara. U drugoj etapi nastavlja se bušenje za slijedećih 40-50m dubine cijevima manjeg prečnika od prethodnog i tako do vodonepropusne podine.
bušenje bez zaštitne cijevi sa ispalkom vrši se uz uduvavanje vazduha tako da kroz bušotinu struji uglavnom čista voda iz bazena iskopanog u blizini bunara- Iskopani materijal izbacuje se kroz cijev koja nosi krunu za kopanje.




Pobijeni bunari koriste se za zahvat manjih količina vode sa dubine do 7m. Za bunar se koriste čelične pocinkovane cijevi  od 40 i 50 mm prečnika sa zašiljenim vrhom od čelika i perforiranom cijevi obloženom žičanom mrežom-filterom.
Za pobijanje se najčešće koristi tronožac, a za crpljenje vode ručna klipna pumpa

Vrste razvodnih mreža - granasta i prstenasta

Razvodna -distributivna mreža predstavlja završni dio sistema za snadbijevanje vodom, na koga se neposredno povezuju potrošači vode. po svom položaju dijeli se na.
 

-   spoljašnju (ulična i dvorišna) i
-   unutrašnju (kućnu) mrežu.
Mrežu čini sistem prostih cjevovoda međusobno povezanih od mjesta dovoda do potrošača u obliku grane - granasti sistem ili sa jednom ili više zatvorenih kontura- prstenati sistem.
Osnovni nedostatak granaste mrežejeste što u slučaju kvara na naekoj uzvodnoj dionici svi nizvodni potrošači ostaju bez snadbijevanja vodom.
Kod prstenastog sistema dovod vode do potrošača moguć je iz dva pravca, a isključenjem dionice na kojoj se javio kvar bez vode ostaju samo potrošači na toj dionici.
Granasti sistem se primjenjuje uglavnom kod manjih naselja , dvorišne i unutrašnje mreže stambenih objekata. Kod većih stambenih kompleksa i naselja , kao i oko važnijih privrednih i društvenih objekata uglavno se primjenjuje prstenasti oblik razvodne mreže.


Kućne cisterne

Atmosferska voda kaptira se pomoću cisterni. Ovaj sistem čine: sabirna površina, predfilter (Pf), cisterna (R), sa komorom za čuvanje vode, filterom (P) i bunarom (B) za zahvatanje vode. Sabirna površina treba da je čista i u nagibu. U nedostatku drugih površina mogu se koristiti i krovovi ali samo ako su prekriveni neorganskim pokrivačima.
Predfilter služi za odvajanje prljavština kroz sloj šljunka i tucanika. Nakon predfiltera voda odlazi u filter ili direktno u rezervoar (R). Cisterna se sa svih strana zaštićuje slojem gline debljine 20-30cm. Dno cisterne izvodi se u padu sa zaobljenim uglovima.


Česme na izvoru

Prikupljena voda prilazi objektu sa jedne strane. Filtriranje vode vrši se kroz filter izrađen od pijeska i šljunka. u taložnici voda se umiruje da bi preostale čestice pale na dno. Iz sabirne komore uzima se voda i sprovodi do izlivne lule. Za ventilaciju služi ventilaciona cijev.


Hidrofor i njegova primjena. Moguća visina crpljenja i potiskivanja

Za slučaj da je raspoloživi pritisak u mreži manji od potrebnog za rad svih točećih mjesta koriste se hidroforski uređaji kojima se pored dodatne energije obezbjeđuje i ravnomjerno snadbijevanje vodom svih potrošača u objektu.
Hidroforsko postrojenje sastoji se od centrifugalne pumpe kojom se voda ubacuje u hidroforski kazan . Voda potiskuje vazduh u kazanudo određene veličine pritiska Pmax, kada se preko sklopke automatski zaustavlja rad pumpe. Preko dovodne i odvodne cijevi su povezani svi potrošači u objektu. Sa potrošnjom vode dolazi do opadanja nivoa vode i pritiska vazduha u kazanu sve do Pmin kada se preko iste sklopke kojom je isključena automatski uključuje pumpa. Veličina pritiska Pmin odgovara pritisku pri kome kritičan potrošač u objektu može normalno da funkcioniše.



Hidropresna postrojenja

Umjesto glomaznog hidroforskog postrojenja, razvijena je novija konstrukcija hidroforskih uređaja koja se sastoji od baterija pumpi sa usisnom i potisnom granom, baterijama hidropresa i elementima za upravljanje i automatizaciju. Baterija pumpi sastoji se od dvije do pet paralelno vezanih pumpi od kojih je jedna instalisana kao rezerva. na zajedničkom potisnom cjevovodu postavljen je manometar i prekidač sa automatsko kaskadno uključivanje pumpi u zavisnosti od potrošnje vode  u objetu i padu pritiska na manometru.


Baterija hidropresa sastoji se od 4 do 22 paralelno povezana hidropres rezervoara. To su cilindrične posude u kojima se nalazi gumeni balon ili membrana. voda pod pritiskom prodire u hidropresnu posudu i potiskuje balon odnosno membranu do određenog pritiska Pmax kada se pumpa preko automatske sklopre isključuje.

CIJEVI I CIJEVNI ZATVARAČI

Cijevi

Spajanje cijevi i zaptivanje.

Osnovna namjena cijevi je transport vode, koji može biti pod pritiskom ili sa slobodnim ogledalom vode.

Najslabija mjesta u cjevovodu su spojevi. Dobrim spojem smatra se ono rješenje koje obezbjeđuje sigurnost (vodonepropusnost) i potrebnu fleksibilnost spoja.

Vijek trajanja ugrađenog cijevnog materijala je uslovljen mehaničkim osobinama materijala i uslovima u kojima se cjevovod eksploatiše. Za povoljne uslove eksploatacije vijek trajanja cijevi od livenog gvožđa je 30-60 god, azbestnocementnih cijevi 25-30god, čeličnih cijevi 25-40 god, plastičnih cijevi 15-20god.

 

 

 

Cijevi od livenog gvožđa najčešće se koriste za uličnu i dvorišnu vodovodnu mrežu. Standardni proizvodni prečnici su od 40 mm – 1200 mm, radni pritisci su do 10 bar (10⁶ Pa).

Cijevi se spajaju pomoću spoja na: naglavak (muf) i prirubnicu.

 

a) zaptivanje kudjeljom b) zaptivanje gumom

Čelične cijevi upotrebljavaju se kod vodovoda sa visokim radnim pritiskom (16-18bar) i nalokalitetima gdje je potrebna veća otpornost na dinamička opterećenja i sile koje mogu da izazovu savijanje cijevi. Dužine su od 7,0 -  16 m i prečnika 40 mm – 600 mm. Rade se kao bezšavne i šavne.spajaju se na isti način kao i cijevi od livenog gvožđa.
Čelične navojne - pocinkovane cijevi upotebljavaju se za dvorišnu i kućnu vodovodnu mrežu i za manje lokalne vodovode. Mogu biti izrađene kao šavne i bezšavne, standardne su dužine  od 6 m. Prečni ci su standardni 13 mm (1/2˝), 19 mm (3/4˝), 25 mm (1˝), 32 mm (5/4˝), 38 mm (6/4˝), 50 mm (2˝), 63 mm (2,5˝) i 75 mm (3˝).

Upotrebljavaju se za radne pritiske u mreži do 6 bar.

Spajanje se vrši pomoću navoja i mufa na taj način što se navoj omota tankim slojem kudjelje, koja se natopi lanenim uljem i na nju navrće muf ili odgovarajući fazonski komad (koljeno, račva itd.). U novije vrijeme za zaprivanje se koristi i teflon traka. Zbog zaštite od korozije cijevi su pokrivene tankim slojem cinka. Cijevi se zbog toga u toku izvođenja ne smiju savijati , jer dolazi do prskanja zaštitnog sloja.
Azbest-cementne cijevi primjenjuju se za izradu spoljašnje   kanalizacione mreže. Izrađuju se od cementnog maltera armiranog azbestnim vlaknima. Zbog štetnog utjecaja na zdravlje ljudi više se ne koriste za izvođenje vodovodne mreže.

Standardne su dužine od 3,0 i 4,0 m iprečnika od 40 mm – 1000 mm.
Spajanje se vrši pomoću posebnih spojnica

a) Vitlak spojnica b) Gibault spojnica

Cijevi od plastične mase rade se u prečnicima kao pocinkovane cijevi pa sve do 400 mm.

Dobre osobine su im: mala hrapavost, otpornost na koroziju, dobar toplotni izolator.

Spajaju se lijepljenjem u naglavcima, zavarivanjem ili na naglavak sa gumenom zaptivkom, a u novije vrijeme i navojem.

a) spajanje lijepljenjem b) spajanje na naglavak sa gumenim prstenom
Za zavarivanje cijevi od plastične mase, za vodovodne instalacije, koristi se polifuzor. Na slici je prikazan polifuzorski komplet za zavarivanje cijevi od plastične mase PP -R.


Spajanje navojem vrši se korištenjem identičnih unutrašnjih i spoljašnjih navoja. Zaptivanje spoja vrši se teflonskom trakom. Navoj se omota odgovarajućom količinom trake, ne previše.

Cijevi od sivog liva koriste se za unutrašnu kanalizacionu mrežu. Spajanje se vrši na naglavak uz zaptivanje kudjeljom ili gumenim zaptivkama.

 

 

Betonske cijevi primjenjuju se za spoljnju kanalizacionu mrežu. Spajaju se na naglavak ili na pero i žlijeb.

 

 

Olovne cijevi služe za spajanje nekih sanitarnih objekata  sa kanalizacionom mrežom.

Spajaju se lemljenjem, a savijanje se vrši nakon ispune pijeskom. Nagriza ih cementni i krečni malter pa se premazuju bojom.

Bakarne cijevi uglavnim se koriste za priključne vodove kod toplotnih uređaja (bojlera). Kod mehkih voda dolazi do rastvaranja bakra pa je njihova upotreba kod vode za piće ograničena.

Spajaju se lemljenjem spojeva ili zavarivanjem.

 

Zadatak i princip rada vodomjera, njegov položaj, smještaj i ugrađivanje.

Zadatak vodomjera (plinomjera) je mjerenje i registracija potrošnje vode (plina).
Vrste vodomjera:

-      propelerni (kućni) vodomjer

-      voltmanov (turbinski) vodomjer

 Smještaj vodomjera može biti:

-      vodomjernim oknima

-      u udubljenjima (nišama) na zidu

Ugradnja propelernog vodomjera vrši se obično u horizontalnom položaju.
Mokri vodomjer mora biti potopljen pa se ugrađuje na najnižoj tački vodovodne mreže.
Spaja se navojem, pomoću navrtke (holendera).
Turbinski vodomjer se može ugrađivati i u horizontalnom i vertikalnom položaju. Spajanje se vrši pomoću prirubnice.

Vrste plinomjera:

-      plinomjer sa mjehom

-      turbinski plinomjer.

Smještaj unutar suhih prostorija, na zid.
Spajanje se vrši čeličnim cijevima i spojnicama.
Nakon ugrađivanja treba odvod plina ispitati na nepropusnost.

OSNOVNI POJMOVI IZ HIDRAULIKE KUĆNOG VODOVODA

Hidrostatički i hidrodinamički pritisak

Pritisak je izvedena fizička veličina jednaka odnosu sile i površine na koju ona normalno djeluje

p = F/A  pri čemu su:

p[Pa] - pritisak
F [N] - pritisna sila i
A[m2] - površina

Jedinica za pritisak u SI sistemu je paskal (Pa).
Za tehničku primjenu se vrlo često koristi jedinica bar.
1bar= 100 000 Pa

Hidrostatički pritisak (ph) je pritisak tečnosti koja miruje i uzrokovan je njenom težinom, a zavisi od udaljenosti tačke mjerenja od slobodne površine tečnosti i  gustine tečnosti.

Hidrodinamički pritisak (pdin)jednak je ukupnom pritisku tečnosti u kretanju i sastoji se od dinamičkog i statičkog dijela, a zavisi od brzine strujanja tečnosti.

phd = pst + pdin   pri čemu su:

phd - hidrodinamički pritisak,
pst - statički pritisak u tečnosti u proticanju i
pdin - dinamički pritisak u tečnosti u proticanju.



 

 

 

 

Vrste cijevnih zatvarača, njihova primjena i ugradnja u cijevnu mrežu

Zatvarači imaju zadatak da ograniče ili spriječe proticanje tečnosti, gasova, pare itd. kroz  cijevi ili otvore kada je potrebno.

Po kostrukciji i načinu djelovanja razlikuju se četiri osnovne vrste zatvarača: ventili, priklopci, zasuni i slavine.

Regulacija protoka vrši se pomoću zaptivnih tijela koja se: kod ventila pri otvaranju kreću okomito na ravan sjedišta; kod zasuna kreću paralelno sjedištu, kod priklopaca okreću oko svoje ose bez klizanja po sjedištu i kod slavina okreću sa klizanjem u svom sjedištu.

 

Ventili

Izrađuju se od mesinga i bronze, a zaptivanje se vrši pomoću gumenih zaptivki ili zaptivki od drugog materijala.

Propusni ventili postavljaju se kod vodomjera, na početku vodovodnih vertikala i na cijevi ispred svakog toćećeg mjesta. Mogu biti ravni, ravni sa kosim vretenom i ugaoni.

Propusni ventil sa ispusnom slavinom postavlja se na početku vodovodnih vertikala ili kod vodomjera.

Povratni ili jednosmjerni ventil omogućava proticanje samo u jednom smjeru. Ugrađuju se iza svake pumpe, na dno usisne cijevi u bunarima, ispred hidrofora, , vodomjera itd.

Redukcioni ventil ima zadatak da smanji pritisak na vrijednost potrebnu za kućnu instalaciju. Postavlja se na početku kućne mreže. Prije njega ugrađuje se filter.

Vazdušni ventil služi za reguleciju vazduha u vodovodnoj mreži. Postavlja se na vrhu vertikala.

Sigurnosni ventili spriječavaju pucanje cijevi kada nastane preveliki pritisak. Ugrađuje se npr. ispred bojlera.

Slavine

Služe za ispuštanje vode iz cijevi u određene sanitarne objekte i na svim mjestima gdje se pojavljuje potreba za zahvatanjem vode iz vodovodne mreže.

 

Zasuni (šiber ventil)

 

Služe za regulaciju protoka vode. Pogodni su za cijevi sa velikim protocima vode i velike pritiske i brzine vode.

Izrađuju se sa priključnim prirubnicama na krajevina prečnika 40 – 1200 mm, pri čemu se više proizvode zasuni većeg prečnika.

Karakteristika zasuna je da se protok može postepeno regulisati tako da nema velikih udara.

Priklopci

Ovo su najjednostavniji cijevni zatvarači koji služe za ručno i automatsko zatvaranje protoka. Ugrađuju se na mjestima gdje treba spriječiti povratno strujanje tečnosti ili gasa.

Napomena: ovaj sadržaj je radna verzija i podložan je izmjenama i dopunama.